Nafar erromantze

Nafar erromantzea
Romance navarro
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Nafarroako Erresuma
Ofizialtasuna	Nafarroako Erresuma
Eskualdea	Nafarroako hego eta ekialdea.
Araugilea	Arautu gabea
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza indoeuropar hizkuntzak hizkuntza italikoak hizkuntza erromantzeak mendebaldeko hizkuntza erromantzeak hizkuntza galo-iberiarrak hizkuntza ibero-erromantzeak nafar-aragoiera
Hizkuntza kodeak

Nafar erromantzea Nafarroa Garaiko hego eta ekialdean mintzatzen zen nafar-aragoieraren aldaera edo dialektoa izan zen.^[1] Izatez, ez zen muga argirik nafar, errioxar eta aragoiar erromantzeen artean. Hala ere, bakoitzak bere historia linguistiko bereizia du, eskualde bakoitzak bere historia politiko bereizia duelako. Idazteko era ezberdinak ere bazituzten.

Ortografia

• -ua- diptongoa -oa- idazten zuten: coal, coatro, jegoa.
• "ñ" eta "ll" fonema sabaikaria adierazteko "I" bat idazten zuten aurrez (-in-, -ill-, -yll-): castieyllo, castieillo, sieillo^[2].

Fonetika

• Azkenengo "-e" galtzeko joera:
  • Etxe ( edo etxa-) Berri > Exavierre (1091) > Xavier (1102 eta gero)
  • Hala ere, Teruelgo foruan bezala, -ment atzizkian bukatutako adberbioetan galera ez zuten egin, "-t-" erdian dutelako: -Mente > -mentre
• "-ll-" ez zen "-t-" edo "-ch-" bilakatu.
• Latinezko "-mb-" letra-taldea mantendu zuen, aragoieraz eta gaztelaniaz "-m-" bilakatu zena:
  • palomba, ambos

Morfologia

Erakusle maskulino singularra esti edo aquesti da, errioxera edo aragoierazko est(e) edo aquest(e) ordez. Honek XV. mendeko Teruelgo foruan ere ikus daiteke, bestetik logikoa nafarrek Teruel birpopulatu zutela jakitean. Iratxeko monasterioaren agirietan esti aurkitu daiteke, baina ez aquesti.

Historia

Aita Moreten esanetan, nafar erromantzean idatzitako agiririk zaharrena 1171an Antso Jakintsuak Zangozako biztanleei Jakako forua ematearena da. Honela dio:

«

esta población fago á pró, é á salvamiento de mio regno, en el Puyo de Castillón sobre Sangüesa, é del Puyo é de los otros logares que lis ei dado por términos. E dó, á mios pobladores de Castillon, franqueza que qoal se quisiere mercadería, trayan en todo mi regno, non den peage ni en tierra ni en mar. E dolis franqueza que lures ganados pascan é vayan por todo mi regno, foras en los vedados de los caballos

»

Laster hasi zen literatura: 1186an Coronicas navarras izeneko urtekariak idatzi zuten, non Nafarroako Foru Orokorraren lehendabiziko edizioa agertuko den. 1194 eta 1209 artean Liber regum historia liburua idatzi zuten^[3].

1416. urteko dokumentu berezi batek, Matxin Zalbaren gutun elebidunak, euskaraz eta nafar erromantzez idatziak, erakusten du 15. mendean bi hizkuntzak ezagunak eta erabiliak zirela Erresumako goi-funtzionari eta eliteen artean.

Nafarroako konkistaren ondorioz pixkanaka pixkanaka galdu zen eta egun apenas ez da arrastorik geratzen.

Ondareak

• Eslaba aldean orainaldi burutugabeko aditz-denboren lehendabiziko pertsonan "-i" hondarkia erabiltzen dute oraindik, ansoeraz bezala. Lexiko aldetik, "mendema" (mahats-bilketa), "ibierno" (negua) eta beste hainbat hitz ere erabiltzen dira^[4].
• Xabier antroponimoa: erro euskalduna eta bilakaera erromantzea du. Egun, leku askotan jartzen den izena da.
• Nafarroako foru zuzenbidean dominio concellar izeneko instituzioa badago^[5].

Erreferentziak

Ikus, gainera

• Nafar-aragoiera.
• Ricardo Zierbide.

Kanpo estekak

• Datuak: Q3574226
• Multimedia: Navarrese romance / Q3574226