Gółka

Ten artykuł dotyczy rośliny. Zobacz też: miejscowość Gółka w woj. wielkopolskim.
Gółka
Ilustracja
Gółka długoostrogowa
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

storczykowate

Podrodzina

storczykowe

Rodzaj

gółka

Nazwa systematyczna
Gymnadenia R. Br.
Hortus Kew. ed. 2. 5: 191. Nov 1813[3]
Typ nomenklatoryczny

Gymnadenia conopsea L.[3]

Synonimy

× Gymnigritella E.G.Camus ,br/> Nigritella Rich.[4][5]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Gółka (Gymnadenia R.Br.) – rodzaj roślin z rodziny storczykowatych (Orchidaceae). Obejmuje 28 gatunków (tworzących liczne mieszańce)[4]. Zasięg rodzaju obejmuje Europę, rejon Kaukazu i Azji Mniejszej po Iran, północną Azję (Syberię, Mongolię po Sachalin i Japonię) oraz obszar Chin po Himalaje na południu (sięgając po Pakistan, Nepal i Mjanmę)[4]. W Europie rosną trzy gatunki[6] (poza tym włączanych jest tu ok. 12 gatunków z rodzaju Nigritella występujących w europejskich górach[7][4]) i oba obecne są w Polsce: gółka długoostrogowa G. conopsea i gółka wonna G. odoratissima[8]. Są to storczyki naziemne[9] zapylane przez zawisakowate i motyle dzienne[10].

Do rodzaju włączane są gatunki z rodzaju Nigritella[4] noszące polską nazwę zwyczajową „ciemnogłów”[11].

Morfologia

Pokrój
Rośliny zielne średnich rozmiarów, smukłe lub tęgie[9] z podziemnymi, mięsistymi bulwami dłoniasto podzielonymi[9][6] i kilkoma cieńszymi, też nieco mięsistymi korzeniami wyrastającymi między łodygą i bulwami[9]. Łodyga prosto wzniesiona, naga, mięsista, okrągła na przekroju[9].
Liście
Skrętoległe, równowąskie do eliptycznych, nasadami obejmujące łodygę[9], zwykle skupione w dolnej części pędu[6].
Kwiaty
Zebrane w wydłużony lub główkowaty kwiatostan, z reguły składający się z licznych, małych i średnich kwiatów[6][9]. Przysadki różnej długości – krótsze lub dłuższe od zwykle skręconej zalążni. Listki zewnętrznego okółka okwiatu wolne i rozpostarte lub odgięte. Listki okółka wewnętrznego nieco krótsze, kapturkowato stulone (też z jednym z listków zewnętrznego okółka). Warżka z nitkowatą ostrogą u nasady, całobrzega lub trójłatkowa. Prętosłup krótki, pręcik prosty, jajowaty lub podługowaty, dwukomorowy z dwoma maczugowatymi pyłkowinami. Z boków pręcika znajdują się dwa kulistawe prątniczki. Łącznik jest wąski. Rostellum drobne lub okazałe, niewyraźnie trójłatkowe. Znamię wyraźnie dwułatkowe, w kształcie litery V, okazałe[9][6].
Owoce
Prosto wzniesione torebki[9].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Jeden z rodzajów podplemienia Orchidinae w plemieniu Orchideae w obrębie podrodziny storczykowych (Orchideae) z rodziny storczykowatych (Orchidaceae)[2][12][13].

Wykaz gatunków[4][5]
  • Gymnadenia archiducis-joannis (Teppner & E.Klein) Teppner & E.Klein
  • Gymnadenia austriaca (Teppner & E.Klein) P.Delforge
  • Gymnadenia bicolor (W.Foelsche) W.Foelsche & O.Gerbaud
  • Gymnadenia bicornis Tang & K.Y.Lang
  • Gymnadenia borealis (Druce) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase
  • Gymnadenia buschmanniae (Teppner & Ster) Teppner & E.Klein
  • Gymnadenia carpatica (Zapal.) Teppner & E.Klein
  • Gymnadenia conopsea (L.) R.Br. – gółka długoostrogowa
  • Gymnadenia corneliana (Beauverd) Teppner & E.Klein
  • Gymnadenia crassinervis Finet
  • Gymnadenia densiflora (Wahlenb.) A.Dietr.
  • Gymnadenia dolomitensis Teppner & E.Klein
  • Gymnadenia emeiensis K.Y.Lang
  • Gymnadenia frivaldii Hampe ex Griseb.
  • Gymnadenia gabasiana (Teppner & E.Klein) Teppner & E.Klein
  • Gymnadenia hygrophila (W.Foelsche & Heidtke) W.Foelsche, Heidtke & O.Gerbaud
  • Gymnadenia kossutensis (W.Foelsche, R.Wüest, Dolinar, Daksk. & Pausic) J.M.H.Shaw
  • Gymnadenia lithopolitanica (Ravnik) Teppner & E.Klein
  • Gymnadenia miniata (Crantz) Hayek
  • Gymnadenia nigra (L.) Rchb.f. – ciemnogłów wąskolistny
  • Gymnadenia odoratissima (L.) Rich. – gółka wonna
  • Gymnadenia orchidis Lindl.
  • Gymnadenia ravnikii (W.Foelsche, R.Wüest, Dolinar, Daksk. & Pausic) J.M.H.Shaw
  • Gymnadenia rhellicani (Teppner & E.Klein) Teppner & E.Klein
  • Gymnadenia runei (Teppner & E.Klein) Ericsson
  • Gymnadenia stiriaca (Rech.) Teppner & E.Klein
  • Gymnadenia taquetii Schltr.
  • Gymnadenia widderi (Teppner & E.Klein) Teppner & E.Klein
Wykaz hybryd[4][5]
  • Gymnadenia × abelii (Asch. & Graebn.) J.M.H.Shaw
  • Gymnadenia × borisii Stoj., Stef. & T.Georgiev
  • Gymnadenia × chanousiana G.Foelsche & W.Foelsche
  • Gymnadenia × delphineae (M.Gerbaud & O.Gerbaud) M.Gerbaud & O.Gerbaud
  • Gymnadenia × eggeriana O.Gerbaud
  • Gymnadenia × fohringeri (Griebl) J.M.H.Shaw
  • Gymnadenia × geigelsteiniana (B.Baumann & H.Baumann) J.M.H.Shaw
  • Gymnadenia × godferyana (G.Keller) W.Foelsche
  • Gymnadenia × hedrenii (W.Foelsche) J.M.H.Shaw
  • Gymnadenia × heufleri (A.Kern.) Wettst.
  • Gymnadenia × hubertii (Griebl) J.M.H.Shaw
  • Gymnadenia × intermedia Peterm.
  • Gymnadenia × kaeseri (Braun-Blanq.) Oddone
  • Gymnadenia × moritziana (Brügger ex Nyman) Oddone
  • Gymnadenia × petzenensis (F.Fohringer & Redl) Oddone
  • Gymnadenia × pyrenaeensis W.Foelsche
  • Gymnadenia × schwerei (G.Keller) J.M.H.Shaw
  • Gymnadenia × teppneri (W.Foelsche) Oddone
  • Gymnadenia × trummeriana (W.Foelsche) J.M.H.Shaw
  • Gymnadenia × truongiae (Demares) W.Foelsche
  • Gymnadenia × turnowskyi (W.Foelsche) W.Foelsche
  • Gymnadenia × wettsteiniana O.Abel

Przypisy

  1. ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20]  (ang.).
  2. ↑ a b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-03]  (ang.).
  3. ↑ a b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-04].
  4. ↑ a b c d e f g Gymnadenia R.Br.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-08-20].
  5. ↑ a b c Gymnadenia. [w:] The World Checklist of Vascular Plants [on-line]. Catalogue of Life Checklist. [dostęp 2023-05-01].
  6. ↑ a b c d e Dariusz L.D.L. Szlachetko Dariusz L.D.L., MichałM. Skakuj MichałM., Storczyki polski, Poznań: Sorus, 1996, s. 157–158, ISBN 83-85599-97-5, OCLC 41266828 .
  7. ↑ Llorenç Sáez. The genus Nigritella (Orchidaceae) in the Iberian Peninsula. „nales del Jardín Botánico de Madrid”. 61, 1, s. 81–90, 2004. 
  8. ↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 90, ISBN 978-83-62975-45-7 .
  9. ↑ a b c d e f g h i Xinqi Chen, Stephan W. Gale, Phillip J. Cribb: Gymnadenia R. Brown. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-08-20].
  10. ↑ David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 412, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
  11. ↑ Ciemnogłów wąskolistny. [w:] atlas-roslin.pl [on-line]. Marek Snowarski. [dostęp 2022-08-20].
  12. ↑ Florida Museum of Natural History: Orchid Tree: a phylogeny of epiphytes (mostly) on the tree of life. [dostęp 2010-08-03]. (ang.).
  13. ↑ Gymnadenia. National Center for Biotechnology Information. [dostęp 2023-05-01].
  • SNL: Gymnadenia
  • DSDE: trådspore
Identyfikatory zewnętrzne:
  • EoL: 29193
  • Flora of China: 114226
  • Flora of North America: 114226
  • GBIF: 2840407
  • identyfikator iNaturalist: 131611
  • IPNI: 29601-1
  • ITIS: 43599
  • NCBI: 59323
  • Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:30194101-2
  • Tela Botanica: 85061
  • identyfikator Tropicos: 40018575
  • USDA PLANTS: GYMNA2