Morela pospolita

Morela pospolita
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

różowce

Rodzina

różowate

Rodzaj

śliwa

Podrodzaj

śliwa

Sekcja

morela

Gatunek

morela pospolita

Nazwa systematyczna
Prunus armeniaca L.
Species Plantarum, 474 1753[3]
Synonimy
  • Armeniaca vulgaris Lam.
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4]

brak danych
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Kwitnąca morela
Kwiaty

Morela pospolita[5] (Prunus armeniaca L.) – gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny różowatych. Pochodzi z Azji, rodzimy obszar jej występowania obejmuje Kirgistan, Chiny i Koreę. Jako gatunek introdukowany rośnie dziko także w Japonii. Jest uprawiany w wielu krajach świata[6], również w Polsce[5].

Morfologia

Pokrój
Drzewo lub krzew o wysokości do 8 m[7].
Liście
Jajowate, o brzegach podwójnie pikowanych[8].
Kwiaty
Rozwijają się przed liśćmi, są białe, rzadziej różowe. Mają 5-płatkową koronę, 1 żółty słupek omszony w dolnej części i liczne pręciki. Pąki kwiatowe powstają zarówno na krótkopędach, jak i na długopędach[8][7].
Owoce
Kulisty i nieco spłaszczony pestkowiec o skórce pomarańczowej z niewielkim rumieńcem i pomarańczowym lub żółtym miąższem. Ma masę 30–70 g.

Historia uprawy i produkcja współcześnie

Po raz pierwszy zaczęto ją uprawiać w Chinach przed ponad 4000 lat[9]. Stamtąd stopniowo rozpowszechniła się przy pomocy karawan kupieckich w Azji Środkowej, Iranie, Azji Mniejszej i Syrii. W Cesarstwie rzymskim znana była już w I w. p.n.e., a dotarła tam z terenów Armenii. Szybko rozprzestrzeniona została w cieplejszych rejonach basenu Morza Śródziemnego. Do doliny Loary we Francji została sprowadzona w XV wieku przez René I Andegaweńskiego (1409-80), gdzie około 1560 uzyskała obecną francuską nazwę abricotier. Możliwe, że już wcześniej zaczęła się rozpowszechniać na południu Francji z terenów Hiszpanii[10].

Znajduje się w rejestrze roślin uprawnych Unii Europejskiej[11]. W 2014 r. głównymi ośrodkami uprawy moreli były: Turcja, Iran, Uzbekistan, Algieria, Włochy[12].

Turcja jest wiodącym producentem zarówno świeżych, jak i suszonych moreli na świecie. Owoce pestkowe stanowią 20% całkowitej produkcji owoców w Turcji, a największy udział ma wśród nich morela. Morelę uprawia się we wszystkich regionach Turcji, z wyjątkiem wschodniego wybrzeża Morza Czarnego i na wysokich płaskowyżach wschodniej Anatolii. Największa produkcja występuje w prowincjach Malatya, Erzincan, dolinie rzeki Araks i prowincji Mersin[13].

W 2018 roku do największych producentów moreli należały następujące kraje: Turcja (750 tys. ton), Uzbekistan (493,8 tys.), Iran (342,5 tys.), Algieria (242,2 tys.), Włochy (229 tys.), Hiszpania (176,3 tys.), Pakistan (128,4 tys.), Francja (114,8 tys.), Japonia (112,4 tys.) i Ukraina (111,7 tys.)[14].

Zastosowanie

Produkcja moreli na świecie w 2012 roku
  • Sztuka kulinarna: jadalne owoce spożywa się zazwyczaj na surowo, ale również suszone lub w przetworach. Nadają się na dżemy, marmoladę i kompoty[8]. Jadalne nasiona słodkie lub gorzkie zastępują migdały. Surowe owoce Zawierają dużo kwasu asparaginowego (336 mg na 100 g) oraz β-karotenu (1,523 mg na 100 g). Zawierają też nieco żelaza. Morele są źródłem żelaza, fosforu i potasu (tego ostatniego blisko 300 mg w 100 g owocu), a także 25 razy więcej niż brzoskwinie witaminy B2 (0,05 mg w 100 g)[15]. Dzięki temu morele pomagają w tworzeniu czerwonych ciałek krwi, wzmacniają i regenerują organizm. W porównaniu do brzoskwiń są jednak nieco bardziej kaloryczne[16].
Wartość odżywcza
Morele, owoc suszony
(100 g)
Wartość energetyczna 1260 kJ (301 kcal)
Białka 5,4 g
szczegółowe informacje
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 12% 12% 12% 12%
M 9,6% 9,6% 9,6% 9,6%
Węglowodany 72,2 g
szczegółowe informacje
Przyswajalne 61,9 g
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 48% 48% 48% 48%
M 48% 48% 48% 48%
Cukry (jedno- i dwucukry) 30,9 g
Dwucukry
Sacharoza 30,9 g
Skrobia 0,6 g
Błonnik 10,3 g
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 41% 41% 49% 49%
M 27% 27% 34% 34%
Tłuszcze 1,2 g
szczegółowe informacje
Kwasy tł. nasycone 0,06 g
Kwasy tł. nienasycone
Jednonienasycone 0,54 g
Wielonienasycone 0,24 g
omega-3 0,00 g
α-Linolenowy (ALA) 0,00 g
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%
M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%
omega-6 0,24 g
Linolowy (LA) 0,24 g
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 2,0% 2,0% 2,2% 2,2%
M 1,4% 1,4% 1,7% 1,7%
Woda 17,6 g
szczegółowe informacje
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 0,7% 0,7% 0,7% 0,7%
M 0,5% 0,5% 0,5% 0,5%
Witaminy
Witamina C 31,7 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 42% 42% 42% 42%
M 35% 35% 35% 35%
Tiamina (B1) 0,182 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 17% 17% 17% 17%
M 15% 15% 15% 15%
Ryboflawina (B2) 0,303 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 28% 28% 28% 28%
M 23% 23% 23% 23%
Niacyna (B3) 4,85 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 35% 35% 35% 35%
M 30% 30% 30% 30%
Witamina B6 0,42 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 32% 32% 28% 28%
M 32% 32% 25% 25%
Foliany 0,014 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 3,5% 3,5% 3,5% 3,5%
M 3,5% 3,5% 3,5% 3,5%
Kobalamina (B12) 0,00 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%
M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%
Witamina A 1,307 mg RAE
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 187% 187% 187% 187%
M 145% 145% 145% 145%
Witamina E 30,3 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 202% 202% 202% 202%
M 202% 202% 202% 202%
Makroelementy
Fosfor 127 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 18% 18% 18% 18%
M 18% 18% 18% 18%
Wapń 139 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 14% 14% 12% 12%
M 14% 14% 14% 12%
Magnez 42 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 14% 13% 13% 13%
M 11% 10% 10% 10%
Potas 1666 mg
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 35% 35% 35% 35%
M 35% 35% 35% 35%
Mikroelementy
Jod 0,0027 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 1,8% 1,8% 1,8% 1,8%
M 1,8% 1,8% 1,8% 1,8%
Żelazo 3,6 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 20% 20% 45% 45%
M 45% 45% 45% 45%
Miedź 0,77 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 86% 86% 86% 86%
M 86% 86% 86% 86%
Cynk 0,84 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 11% 11% 11% 11%
M 7,6% 7,6% 7,6% 7,6%
Mangan 0,93 mg
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 52% 52% 52% 52%
M 40% 40% 40% 40%
Dane liczbowe na podstawie: [17]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[18]
Wartość odżywcza
Morele, owoc surowy
(100 g)
Wartość energetyczna 209 kJ (50 kcal)
Białka 0,9 g
szczegółowe informacje
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 2,0% 2,0% 2,0% 2,0%
M 1,6% 1,6% 1,6% 1,6%
Węglowodany 11,9 g
szczegółowe informacje
Przyswajalne 10,2 g
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 7,8% 7,8% 7,8% 7,8%
M 7,8% 7,8% 7,8% 7,8%
Cukry (jedno- i dwucukry) 7,8 g
Jednocukry
Glukoza 1,8 g
Fruktoza 0,9 g
Dwucukry
Sacharoza 5,1 g
Błonnik 1,7 g
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 6,8% 6,8% 8,1% 8,1%
M 4,5% 4,5% 5,7% 5,7%
Tłuszcze 0,2 g
szczegółowe informacje
Kwasy tł. nasycone 0,01 g
Kwasy tł. nienasycone
Jednonienasycone 0,09 g
Wielonienasycone 0,04 g
omega-3 0,00 g
α-Linolenowy (ALA) 0,00 g
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%
M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%
omega-6 0,04 g
Linolowy (LA) 0,04 g
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 0,3% 0,3% 0,4% 0,4%
M 0,2% 0,2% 0,3% 0,3%
Woda 86,4 g
szczegółowe informacje
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 3,2% 3,2% 3,2% 3,2%
M 2,3% 2,3% 2,3% 2,3%
Witaminy
Witamina C 6,7 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 8,9% 8,9% 8,9% 8,9%
M 7,4% 7,4% 7,4% 7,4%
Tiamina (B1) 0,03 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 2,7% 2,7% 2,7% 2,7%
M 2,5% 2,5% 2,5% 2,5%
Ryboflawina (B2) 0,05 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 4,5% 4,5% 4,5% 4,5%
M 3,8% 3,8% 3,8% 3,8%
Niacyna (B3) 0,8 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 5,7% 5,7% 5,7% 5,7%
M 5,0% 5,0% 5,0% 5,0%
Witamina B6 0,07 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 5,4% 5,4% 4,7% 4,7%
M 5,4% 5,4% 4,1% 4,1%
Foliany 0,005 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 1,3% 1,3% 1,3% 1,3%
M 1,3% 1,3% 1,3% 1,3%
Kobalamina (B12) 0,00 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%
M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%
Witamina A 0,254 mg RAE
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 36% 36% 36% 36%
M 28% 28% 28% 28%
Witamina D 0,00 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%
M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%
Witamina E 0,5 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 3,3% 3,3% 3,3% 3,3%
M 3,3% 3,3% 3,3% 3,3%
Makroelementy
Fosfor 21 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 3,0% 3,0% 3,0% 3,0%
M 3,0% 3,0% 3,0% 3,0%
Wapń 23 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 2,3% 2,3% 1,9% 1,9%
M 2,3% 2,3% 2,3% 1,9%
Magnez 7 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 2,3% 2,2% 2,2% 2,2%
M 1,8% 1,7% 1,7% 1,7%
Potas 275 mg
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 5,9% 5,9% 5,9% 5,9%
M 5,9% 5,9% 5,9% 5,9%
Sód 1 mg
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 0,1% 0,1% 0,1% 0,1%
M 0,1% 0,1% 0,1% 0,1%
Mikroelementy
Jod 0,0005 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 0,3% 0,3% 0,3% 0,3%
M 0,3% 0,3% 0,3% 0,3%
Żelazo 0,6 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 3,3% 3,3% 7,5% 7,5%
M 7,5% 7,5% 7,5% 7,5%
Miedź 0,15 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 17% 17% 17% 17%
M 17% 17% 17% 17%
Cynk 0,14 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 1,8% 1,8% 1,8% 1,8%
M 1,3% 1,3% 1,3% 1,3%
Mangan 0,18 mg
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 10% 10% 10% 10%
M 7,8% 7,8% 7,8% 7,8%
Dane liczbowe na podstawie: [15]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[18]

Uprawa

Wymaga dużej ilości światła i ciepła, źle znosi długotrwałe opady, owoce wówczas masowo pękają i gniją. W zimie wytrzymuje mrozy do –30 °C, jednak rozwija się bardzo wcześnie na wiosnę i dlatego w Polsce jej kwiaty często przemarzają. W okres owocowania wchodzi w 4-5 roku po posadzeniu. Koronę prowadzi się w formie kulistej, lub szpalerowej, gdy morela uprawiana jest przy ścianie domu. Cięcie ogranicza się tylko do usuwania gałęzi chorych[7][8].

Udział w kulturze

  • Niektórzy znawcy roślin biblijnych uważają, że w Biblii pod hebrajskim słowem tappûaḥ kryje się jabłoń dzika lub morela zwyczajna. Ma to miejsce w 3 miejscach: Pieśń nad pieśniami 2,3 i 8,5 oraz Księga Joela 1,12. M. Zohary wyklucza morelę, gdyż nie jest ona rodzima dla Ziemi Świętej, F. N. Hepper jednak ją akceptuje, przypominając, że Salomon miał w swoim ogrodzie wiele gatunków sprowadzonych z odległych nawet krajów. Ponadto w owym czasie, w epoce wojen, podbojów i rozkwitu gospodarczego sprowadzano rośliny, często wraz z bryłą ziemi i zakładano nowe ogrody[19].
  • Barwa morelowa jest trzecim kolorem na fladze ormiańskiej.
  • To bardzo ceniony owoc w Armenii, jego łacińska nazwa pochodzi właśnie od nazwy tego kraju. W 2010 roku na Konkursie Piosenki Eurowizji, reprezentantka Armenii, Eva Rivas wykonała utwór „Apricot stone” (Pestka moreli).

Przypisy

  1. ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20]  (ang.).
  2. ↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-29]  (ang.).
  3. ↑ The Plant List. [dostęp 2015-01-03].
  4. ↑ R.P.R.P. Pollard R.P.R.P. i inni, Prunus armeniaca, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2021-02-21]  (ang.).
  5. ↑ a b ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 35, ISBN 978-83-62975-45-7 .
  6. ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2015-01-03].
  7. ↑ a b c GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
  8. ↑ a b c d Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
  9. ↑ W. Seneta, J. Dolatowski. Dendrologia, s. 300.
  10. ↑ Frédéric Gilles: Etude des determinants genetiques de caracteres d’intérêt agronomique chez l’abricotier. École pratique des hautes études. Sciences de la vie et de la terre, 2012, s. 5. [dostęp 2016-05-20]. (fr.).
  11. ↑ Wykaz gatunków roślin uprawnych objętych rejestracją. [dostęp 2013-04-23].
  12. ↑ Baza danych statystycznych FAO. [dostęp 2014-05-15]. (ang.).
  13. ↑ SezaiS. Ercisli SezaiS., Apricot culture in Turkey, t. 4, 8, 2009, s. 715–719 [dostęp 2020-07-17]  (ang.).
  14. ↑ Apricots [online], fao.org [dostęp 2020-07-17]  (ang.).
  15. ↑ a b HannaH. Kunachowicz HannaH. i inni, Tabele składu i wartości odżywczej żywności, wyd. II zmienione, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 619, ISBN 978-83-200-5311-1 .
  16. ↑ Iwona Krupa: Trele morele.... 2013. [dostęp 2013-02-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-05)]. (pol.).
  17. ↑ Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow; Tabele składu i wartości odżywczej żywności; Wydawnictwo Lekarskie PZWL; Warszawa; 2017; s. 642, ISBN 978-83-200-5311-1.
  18. ↑ a b Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.).
  19. ↑ Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.
  • LCCN: sh85006194
  • GND: 4262466-6
  • NDL: 00560286
  • NKC: ph498559, ph122763
  • J9U: 987007294029605171
  • PWN: 3943434
  • Britannica: plant/apricot
  • SNL: aprikos
  • Catalana: 0076325
  • DSDE: abrikos
Identyfikatory zewnętrzne:
  • BioLib: 39538
  • EoL: 301091
  • EUNIS: 180585
  • Flora of North America: 242341416
  • FloraWeb: 25677
  • GBIF: 3021245
  • identyfikator iNaturalist: 135331
  • IPNI: 729463-1
  • ITIS: 24769
  • NCBI: 36596
  • identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): rjp-2050
  • Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:729463-1
  • Tela Botanica: 53413
  • identyfikator Tropicos: 27801087
  • USDA PLANTS: PRAR3