Pudło ekspresyjne

Pudło ekspresyjne z otwartymi żaluzjami

Pudło ekspresyjne, szafa ekspresyjna, echo, komora echowa – urządzenie w organach piszczałkowych mające formę dużej skrzyni lub szafy, w której zamknięte są piszczałki. Jedna ze ścian pudła (przednia lub górna) zabudowana jest pionowymi panelami – żaluzją – które mogą obracać się w osi pionowej, odsłaniając lub zasłaniając wnętrze szafy. Otwieranie żaluzji powoduje zwiększanie głośności piszczałek znajdujących się wewnątrz pudła.

Budowa i działanie

Prezentacja działania żaluzji w pudle ekspresyjnym

Elementy dźwiękotwórcze organów – piszczałki – wydają dźwięki o stałym natężeniu dźwięku[1]. Jednym ze sposobów dynamicznej zmiany głośności jest izolowanie piszczałek w zamkniętej przestrzeni, którą – w zależności od bieżącej potrzeby – można otwierać lub zamykać[2]: pudle ekspresyjnym (nazywanym też szafą ekspresyjną, echem[3] lub komorą echową[4])[5]. Ma ono formę szafy[6] lub skrzyni[7] o grubych, tłumiących dźwięk ścianach[3]. Jedna ze ścian (przednia lub górna[6]) nazywana żaluzją zbudowana jest z szeregu pionowych listew, które mogą obracać się wokół pionowej osi[7][5].

Wewnątrz pudła umieszczona jest jedna lub więcej wiatrownic[3] z głosami należącymi do jednego lub większej liczby manuałów[6]. Przy zamkniętych żaluzjach dźwięk głosów znajdujących się wewnątrz pudła jest mniej słyszalny, przytłumiony; przy otwartych jest głośniejszy[3]. Stopniowe otwieranie żaluzji wywołuje efekt crescenda, zamykanie – decrescenda[8].

Pedał do otwierania i zamykania żaluzji w pudle ekspresyjnym

Żaluzje otwiera się i zamyka pedałem (niekiedy wałkiem[2]) zainstalowanym w cokole stołu gry, tuż nad klawiszami klawiatury nożnej[6]. Połączenie pedału z żaluzjami może być zrealizowane urządzeniami mechanicznymi, pneumatycznymi lub elektrycznymi[3].

Organy mogą być wyposażone w jedno lub więcej pudeł ekspresyjnych[8].

Historia

Pudło ekspresyjne zostało wynalezione w Anglii na początku XVIII wieku[6]. Jego prototypem były pochodzące z Półwyspu Iberyjskiego[9], wprowadzone do konstrukcji organów w XVII wieku komory echowe – skrzynie z otwieranym linką wiekiem, w których zamykano pojedyncze grupy piszczałek[4]. Najstarsza pochodzi z organów datowanych na 1662 z miejscowości Bilbao w północnej Hiszpanii[10]. Podobne rozwiązanie zastosował angielski organmistrz Abraham Jordan(inne języki); swoją skrzynię wyposażył w mechanizm obsługiwany pedałem[4]. Budowana współcześnie konstrukcja pudła ekspresyjnego wyposażonego w żaluzje obsługiwane pedałem zaadaptowana została w XVIII wieku z rozwiązania opracowanego dla klawesynu ok. 1760 przez budowniczego instrumentów Burkata Shudiego(inne języki)[11].

Przypisy

  1. ↑ Chwałek 1971 ↓, s. 37.
  2. ↑ a b Dorawa 1971 ↓, s. 41.
  3. ↑ a b c d e Chwałek 1971 ↓, s. 184.
  4. ↑ a b c Sachs 2005 ↓, s. 373.
  5. ↑ a b pudło ekspresyjne, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2024-02-22] .
  6. ↑ a b c d e Sikorski 1975 ↓, s. 208.
  7. ↑ a b Baculewski et al. 2006 ↓, s. 727.
  8. ↑ a b Drobner 1997 ↓, s. 196.
  9. ↑ Méhes 2016 ↓, s. 17.
  10. ↑ Méhes 2016 ↓, s. 21.
  11. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 422.

Bibliografia

  • Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
  • Jan Chwałek: Budowa organów: wprowadzenie do inwentaryzacji i dokumentacji zabytkowych organów w Polsce. Cz. 1, Tekst. Maria Charytańska (red.). Warszawa: MKiS, ZMiOZ, 1971.
  • Marian Dorawa: Organy. Konstrukcja, ochrona, konserwacja. Bogusław Mansfeld (red.). Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1971. OCLC 68661032.
  • Mieczysław Drobner: Instrumentoznawstwo i akustyka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997. ISBN 83-224-0469-7.
  • Balázs Méhes. Der erste Schwellkasten, der nicht der erste war. „Studia Universitatis Babes-Bolyai - Musica”. LXI (1), s. 17–40, 2016. Kluż-Napoka: Cluj-Napoca: Presa Universitară Clujeană. ISSN 2065-9628. (niem.). 
  • Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.
  • Kazimierz Sikorski: Instrumentoznawstwo. Kraków: PWM, 1975. OCLC 750005911.
Encyklopedia internetowa (część instrumentu muzycznego):
  • PWN: 3964376
  • Britannica: art/swell-box
  • Universalis: expression-musique