Uzus językowy

Uzus językowy (od łac. usus „zwyczaj, praktyka”[1][2]) – rzeczywisty stan w użyciu systemu językowego, pewnej jego formy lub stylu. Pod pojęciem uzusu można rozumieć sposób użycia języka w pewnym środowisku (rodzina, zespół pracowniczy, instytucja, wydawnictwo itp.), sposób użycia pewnej odmiany języka (np. języka literackiego), a według niektórych ujęć również zachowania językowe pojedynczej osoby (idiolekt)[3].

Uzus obejmuje środki językowe, które rzeczywiście istnieją w obiegu, a także przyjęty sposób ich łączenia, niezależnie od oceny normatywnej poszczególnych elementów (na podstawie kryteriów takich jak systemowość). Uzus tworzy nie tylko oparcie dla normy językowej, ale stanowi również samodzielny przedmiot badań w językoznawstwie korpusowym[4]. Może mieć charakter społeczny lub jednostkowy[5].

Termin „uzus” odegrał istotną rolę w teoriach Ottona Jespersena i Louisa Hjelmsleva[6].

Definicja i podział uzusu

Szczegóły definicji uzusu różnią się w zależności od autora. Według jednego z ujęć uzus można utożsamiać z pojęciem praktyki językowej[4][7]. Czasem może dotyczyć wręcz cech jednostkowych[3][5]. Według propozycji Andrzeja Markowskiego uzus obejmuje środki językowe, które są rozpowszechnione w pewnym środowisku lub w pewnym typie tekstów, niezależnie od tego, czy zyskały ogólną aprobatę. Uzus zawiera zatem wszelkie elementy występujące obiegowo, w tym takie, które nie są akceptowane przez wszystkich członków społeczności i nie zostały skodyfikowane w obrębie normy[8].

Badacze Rudolf Krajčovič i Pavol Žigo wyróżniają uzusy: indywidualny, grupowy, regionalny i ogólnonarodowy (na podstawie zasięgu), a także literacki i nieliteracki (na podstawie zgodności normatywnej). Uzus literacki charakteryzuje przestrzeganie normy i kodyfikacji języka literackiego, uzus nieliteracki zaś konstytuuje się na gruncie nieliterackich form języka (gwar i slangów)[9]. Mówi się też o uzusie stylu urzędowego, uzusie gwar zawodowych[10] czy uzusie dialektów (nieliterackich)[11]. Aleksander Wilkoń wyróżnia uzus jednostkowy oraz uzus społeczny, będący przedmiotem zainteresowania socjolingwistyki. Samo pojęcie uzusu definiuje w sposób ogólny jako: „użycie i funkcjonowanie danej formy w danym zespole tekstów i w danym środowisku”[5].

Uzus a norma

Uzus można traktować jako praktyczną formę realizacji normy językowej, w różnym stopniu odzwierciedlającą jej kształt[3][12]. Zadomowienie pewnych elementów w uzusie prowadzi ostatecznie do włączenia ich w ramy normy językowej[12]. Przykładowo istniejące w języku polskim wyrazy i wyrażenia „lata pięćdziesiąte”, „listonosz” i „wywiad z kimś” utrwaliły się jako formy literackie, mimo początkowej krytyki poprawnościowej[13]. W przypadku dialektów (odmian nieliterackich) pojęcie normy językowej jest bliskie pojęciu uzusu[11].

Niektóre środki językowe pojawiające się w uzusie mają charakter efemeryczny (są np. związane z sytuacją społeczną kraju lub stanowią przejaw mody); takie elementy rzadko kiedy stają się częścią normy językowej[14].

Uzus jest rozpatrywany jako jedno z kryteriów tzw. poprawności językowej[4][15] (niekiedy mowa o praktyce wykształconych użytkowników języka[16]). Stanowi on podstawę dla kodyfikacji języka ogólnopolskiego – jeśli pewne elementy językowe, początkowo pozanormatywne, staną się szeroko rozpowszechnione (przez dłuższy okres, w różnych środowiskach, w mowie i piśmie), a tym samym wejdą do powszechnej praktyki językowej, to zyskają one sankcję normatywną w obrębie normy użytkowej (uzualnej), skąd po jakimś czasie mogą przejść do warstwy wzorcowej.

Uzus nie jest w pełni równoznaczny z normą uzualną (użytkową), która z zasady obejmuje węższy zakres środków językowych[17][18], choć część badaczy traktuje te pojęcia jako tożsame[19].

Zobacz też

Zobacz hasło uzus w Wikisłowniku

Przypisy

  1. ↑ Władysław Kopaliński: usus; usus tyrannus; usus excultus modernus et approbatus; ususfructus. [w:] Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych [on-line]. slownik-online.pl. [dostęp 2012-12-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-07-02)].
  2. ↑ ElżbietaE. Olinkiewicz ElżbietaE., KatarzynaK. Radzymińska KatarzynaK., HalinaH. Styś HalinaH., Słownik Encyklopedyczny – Język polski, Wrocław: Wydawnictwo Europa, 1999, ISBN 83-87977-20-9, OCLC 46460538 .
  3. ↑ a b c Mistrík 1993 ↓, s. 468.
  4. ↑ a b c IvaI. Nebeská IvaI., Úzus, [w:] PetrP. Karlík, MarekM. Nekula, JanaJ. Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017  (cz.).
  5. ↑ a b c AleksanderA. Wilkoń AleksanderA., Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1987 (Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 865), s. 110 .
  6. ↑ DaceD. Strelēvica-Ošiņa DaceD., The Language of Correctness: Some Terms of Latin Origin, „Antiquitas Viva”, 5, 2019, s. 185–194, DOI: 10.22364/av5.16, ISSN 2255-9779  (ang.), vide s. 191.
  7. ↑ MarkétaM. Pravdová MarkétaM., IvanaI. Svobodová IvanaI. (red.), Akademická příručka českého jazyka, Praha: Academia, 2014, ISBN 978-80-200-2327-8  (cz.).
  8. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 21, 26–27.
  9. ↑ RudolfR. Krajčovič RudolfR., PavolP. Žigo PavolP., Dejiny spisovnej slovenčiny: študijná príručka a texty, Bratislava: Univerzita Komenského, 1994, s. 82, ISBN 978-80-223-0849-6  (słow.).
  10. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 21.
  11. ↑ a b IvaI. Nebeská IvaI., Jazyková norma, [w:] PetrP. Karlík, MarekM. Nekula, JanaJ. Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [zarchiwizowane z adresu 2021-08-23]  (cz.).
  12. ↑ a b JurajJ. Dolník JurajJ., Základy lingvistiky, wyd. 1, Bratislava: Stimul, 1999, s. 214, ISBN 80-85697-95-5, OCLC 43470637  (słow.).
  13. ↑ JoannaJ. Dobkowska JoannaJ., W pigułce. Nauka o języku. Repetytorium. Liceum i technikum, wyd. 1, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2019, s. 84, ISBN 978-83-02-18249-5, OCLC 1107607313 .
  14. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 27.
  15. ↑ Markowski 2010 ↓.
  16. ↑ błąd [online], Dobryslownik.pl [dostęp 2019-02-10] .
  17. ↑ JoannaJ. Ginter JoannaJ., Rola internetowych poradni językowych w procesie normalizacji pisowni polskiej, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2016, s. 20, ISBN 978-83-7865-454-4 .
  18. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 34.
  19. ↑ BarbaraB. Oczkowa BarbaraB., Obecność normy w świadomości użytkowników języka, czyli jak mówią Chorwaci, [w:] MariaM. Dąbrowska-Partyka (red.), W poszukiwaniu nowego kanonu: reinterpretacje tradycji kulturalnej w krajach postjugosłowiańskich po 1995 roku, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2005, s. 85–95, ISBN 978-83-233-2010-4, OCLC 69500250 , vide s. 85–86.

Bibliografia

  • LidiaL. Drabik LidiaL., AnnaA. Stankiewicz AnnaA., Słownik języka polskiego PWN, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, ISBN 978-83-01-14627-6 .
  • AndrzejA. Markowski AndrzejA., Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, ISBN 83-01-14526-9 .
  • hasło „poprawność językowa”, [w:] AndrzejA. Markowski AndrzejA., Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010, ISBN 978-83-01-14198-1 .
  • JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758  (słow.).
  • KazimierzK. Polański KazimierzK. (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897 .
Kontrola autorytatywna (pojęcie w językoznawstwie):
  • GND: 4191506-9